با آکروبات‌باز دریای عرب آشنا شوید

با آکروبات‌باز دریای عرب آشنا شوید

قدرتمند، برازنده و بازیگوش؛ این‌ها صفات یکی از پستانداران درشت جثه جهان به وزن تقریبی ۳۰ تن است. دریای عرب، واقع در شمال اقیانوس هند که از شمال به کشورهای ایران و پاکستان محدود می‌شود؛ تنها یکی از زیستگاه‌های این‌گونه منحصربه‌فرد است. نهنگ گوژپشت، پستانداری که جمعیت تقریبی آن در دنیا حدود ۳۰ هزار فرد تخمین زده شده است و ازنظر طبقه‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) نیز در رده حداقل نگرانی جای دارد، در دریای عرب برای بقا با چالش جدی مواجه است. این گونه منحصربه‌فرد دو ویژگی خاص دارد که آن را از سایر اعضای خانواده نهنگ‌ها متمایز می‌سازد: تولید صداهای پیچیده و عجیب و در عین حال حرکات آکروباتیک منحصربه‌فرد در دریاها.

نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب

نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب جمعیتی گسسته هستند که در فهرست سرخ گونه‌های در معرض تهدید اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) به‌عنوان یک «زیرجمعیت» در معرض خطر معرفی شده‌اند. جمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب تنها جمعیت شناخته‌شده غیر مهاجر از این گونه در کل جهان است. متأسفانه به‌استثنای مطالعاتی که در خارج از سواحل عمان انجام شده؛ اطلاعات درباره قلمرو کنونی، اکولوژی و وضعیت جمعیتی نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب خیلی محدود و ناچیز است. خوشبختانه انجمن طرح سرزمین در ایران نیز تلاش می‌کند تا از طریق مشارکت با سایر محققان منطقه در این زمینه گام‌هایی مثبت بردارد. کارشناسان این انجمن درصدد هستند تا میزان آگاهی عمومی از جامعه محلی گرفته تا سایر افراد ذی‌نفع و تصمیم‌گیرندگان و بالاخص مردمی که زندگی آن‌ها به‌نوعی با دریا گره خورده است را نسبت به پستانداران دریایی ارتقاء بخشند. این در حالی است که اغلب گزارش‌ها در خلال سال‌های اخیر حاکی از به گل نشستن گونه‌های کوچک راسته نهنگ‌هاست و تنها یک گزارش تایید شده از نهنگ‌های گوژپشت بوده که آن مورد هم یک نهنگ جوان بوده که در ماه جولای سال ۲۰۱۲م. (۱۳۹۱ ه.ش.) در تورهای ماهیگیری دور از جزیره قشم در نزدیکی تنگه هرمز به دام افتاده بود. این حیوان پیش از آنکه متخصصان بتوانند از آن نمونه‌برداری کنند یا حتی پیش از گرفتن عکس‌های خوب، توسط صیادان محلی از تور آزاد شد. البته تعدادی فیلم باکیفیت پایین از این حیوان موجود است که شناسایی این گونه را تایید می‌کند.

بر اساس مطالعات می‌توان گفت که سنتز ترکیبات ارگانیک به همراه بالا آمدن ناگهانی آب که به نوعی حاصل فعالیت طوفان‌های مانسون است، ظاهرا شرایطی را در دریای عرب به وجود آورده که برای تغذیه نهنگ‌های گوژپشتی که در گستره وسیعی از این منطقه به شکل فعالانه زادآوری می‌کنند، مناسب است. مقایسه عکس‌های این زیرجمعیت و در عین حال آنالیزهای ژنتیکی، این فرضیه را که نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب یک جمعیت مجزا هستند، تایید کرده است.

یک مشکل جدی

بیماری پوست تتو Tattoo Skin Disease (TSD)   یک نوع بیماری است که به‌تازگی شناسایی شده و این‌طور که شواهد امر نشان می‌دهد، در بین افراد جمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب هم شایع است. عکس‌های تهیه شده حاکی از آن هستند که این بیماری در طی ۱۵ سال گذشته به‌سرعت در میان این جمعیت (یا حداقل بخشی از جمعیت مشاهده شده در عمان) گسترده و پخش شده است. شیوع بیماری پوست تتو یا همان (TDS) می‌تواند شاهدی باشد که نشان می‌دهد سلامت افراد این جمعیت به‌نوعی خدشه‌دار شده و این مسئله در افزایش خطر احتمال ابتلا به بیماری هم نقش دارد. بیماری موسوم به (TDS) معمولا در بین آن دسته از نهنگ‌ها اتفاق می‌افتد که دندان دارند و این نخستین مدرک یا سند بیماری در نهنگ‌های گوژپشت سطح جهان است. شیوع این بیماری در میان نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب در عین حال احتمالا بازتابی از این واقعیت هم است که آن‌ها یک جمعیت ایزوله هستند.

آلودگی صوتی آکروبات‌بازها را تهدید می‌کند

طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های انسانی، مولد تولید صدا در زیر آب هستند و پتانسیل آن را دارند که بر روی اعضای راسته نهنگ‌ها تاثیر بگذارند از جمله این موارد می‌توان به توسعه فعالیت‌های نفت و گاز در آب‌های دور از ساحل، ژرفاسنجی و استخراج ژئوفیزیکی (نظیر نقشه‌برداری از بستر و مطالعات لرزه‌نگاری)، ترافیک کشتیرانی (باربری تجاری، صیادی، گردشگری، حمل و نقل و …)، فعالیت‌های نیروی دریایی و توسعه انرژی‌های جایگزین (به‌عنوان مثال انرژی بادی و جذر و مد) اشاره کرد. این موارد پتانسیل آن را دارند که در رفتارهای طبیعی نهنگ‌ها از جمله زادآوری و استراحتشان اختلال ایجاد کنند، ارتباط بین آن‌ها را مختل کنند یا حتی آسیب‌های فیزیولوژیکی به‌عنوان مثال آسیب شنوایی ایجاد کنند که البته این مورد آخر در صورت نزدیک بودن به منبع صدا یا قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض صداهای بلند ایجاد خواهد شد. مطالعات متعددی در سطح جهان انجام و مستند شده است که عکس‌العمل‌های رفتاری نهنگ‌ها را در چنین شرایطی نشان می‌دهد، به‌عنوان مثال می‌توان از تغییر مسیرهای مهاجرتی و پراکنش یاد کرد. عکس‌العمل‌های زیرکانه‌ای نظیر تغییر در رفتارهای آوایی نیز ثبت شده که می‌تواند پاسخی به کاربرد سلاح‌های هوایی در مطالعات لرزه‌نگاری، استفاده از اکوساوندر (ردیابی از طریق اکوی صدا)، سونار نیروی دریایی (دستگاه ردیاب زیردریایی) و سروصدای ناشی از کشتی‌ها باشد.

در یک مطالعه که در آنگولا انجام شد، نشان داده شد که مطالعات لرزه‌نگاری می‌توانند بر فعالیت آوازخوانی نهنگ‌های گوژپشت تاثیر بگذارند. این مطالعه به‌خوبی نشان داد که با بلندتر شدن صدای پالس تفنگ‌های هوایی در همان نزدیکی، تعداد نهنگ‌هایی هم که شروع به آواز خواندن کردند، بیش‌تر شد. این خود به این مسئله اشاره دارد که نمایش‌های مربوط به فصل زادآوری به‌نوعی از این فعالیت‌ها متاثر خواهد شد چرا که یا نهنگ‌ها کلا دیگر آواز نمی‌خوانند یا آن محل را ترک می‌کنند.  همچنین مطالعات نشان داده که صدای حاصل از استخراج هیدروکربن‌ها و فعالیت‌های تولیدی و ترافیک کشتیرانی به‌طور مشخص آن‌چنان سر و صدایی در محیط ایجاد می‌کند که امکان برقراری ارتباط میان نهنگ‌های گوژپشت را مختل می‌کند و این هم احتمالا ارتباطات و نمایش‌های جنسی را دگرگون خواهد کرد. نظر به شیوع فعالیت‌های استخراج نفت و گاز و افزایش ترافیک کشتیرانی در دریای عرب بدیهی است که همان دست تهدیدات می‌تواند متوجه نهنگ‌های این منطقه هم باشد. علاوه بر این نظر به موقعیت در معرض خطر بودن و تعداد بسیار معدود نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب، این احتمال هست که چنین تهدیداتی آن‌ها را حتی بیش‌تر از جمعیت‌هایی که وضعیت به نسبت باثبات‌تری دارند، در معرض خطر قرار دهد.

حرکات آکروباتیک در دریا

همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، نهنگ‌های گوژپشت به انجام حرکات نمایشی آکروباتیک شهرت دارند. پشتک‌وارو یکی از نمایش‌های رفتاری منحصربه‌فرد در این گونه است که در اصل نیروی این کار را دم بزرگ نهنگ فراهم می‌کند و در این پرش‌ها اغلب دو‌سوم بدن به‌طور کامل از آب خارج می‌شود. نهنگ‌های گوژپشت گاهی مستقیم و گاه نیز با پشت به آب شیرجه می‌زنند. هنوز به‌درستی مشخص نیست که چرا نهنگ‌ها چنین نمایش‌های حیرت‌انگیزی را اجرا می‌کنند اما چند فرضیه برای آن عنوان شده است:

۱) صرفا به منظور نمایش و بازی

۲) نوعی رفتار خاص برای توجه جفت

۳) خلاص شدن از پاره‌ای از انگل‌ها

سایر رفتارهای نهنگ‌های گوژپشت بدین شرح است: بیرون آوردن سر از آب، بیرون آوردن دم از آب، دست زدن با باله‌ها و با سر ضربه زدن به یکدیگر. ضربه زدن بر آب توسط نهنگ‌ها مولد صدایی بلند است و به همین دلیل است که برخی از جانورشناسان آن را روشی برای ارتباط برقرار کردن تصور می‌کنند. این سیگنال‌ها می‌تواند افراد جا مانده از گروه را به‌جایی مشخص راهنمایی کند یا حتی نوعی سیگنال و علامت هشداردهنده باشد. دقیقا در همین فصل خاص از سال (تابستان) توریست‌های بسیاری در آب‌های هاوایی و ماساچوست برای دیدن بازیگوشی‌های نهنگ‌ها جمع می‌شوند و این جذب گردشگر به این دلیل است که به‌واسطه سال‌ها مطالعه ترجیحات زیستگاهی نهنگ‌ها به‌خوبی شناسایی شده و توریست‌ها نیز با برنامه وارد منطقه می‌شوند در حالی که متاسفانه در برهه کنونی اطلاعات در مورد وضعیت زیستی نهنگ‌های گوژپشت در آب‌های دریای عرب عملا کافی نیست.

داستان همفری، نهنگ گوژپشت گم شده

نهنگ‌های گوژپشت کیلومترها در اقیانوس‌ها و دریاها مهاجرت می‌کنند. زیستگاه اصلی آن‌ها نواحی اقیانوسی است و در فصول سرد سال نیز برای زادآوری وارد آب‌های حاره‌ای کم‌عمق‌تر می‌شوند. برخی از نهنگ‌های گوژپشت از نواحی قطبی خود را به آب‌های گرم رسانده و در آنجا تغذیه می‌کنند. نهنگ‌های گوژپشت در میان سایر حیوانات مهاجر به مهاجرت‌های خیلی طولانی شهرت دارند و البته این در حالی است که نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب بر اساس مطالعات انجام شده، مهاجر نیستند. حال به نهنگ‌های گوژپشت مهاجر بازگردیم، سفر آن‌ها درست همانند هر مهاجر دیگری بی‌خطر نیست و گاهی نیز برنامه آن به‌طور کل می‌تواند دستخوش تغییر شود.

همفری نام یک نهنگ گوژپشت نر بود که در ماه اکتبر سال ۱۹۸۵ میلادی مسافتی بالغ بر ۴۶ کیلومتر را پیمود و خود را از دروازه طلایی (Golden Gate) به خلیج سانفرانسیسکو و بعدها رودخانه ساکرامنتو (Sacramento River) رساند. اما این نهنگ ماجراجو راه خود را به سمت هاوایی گم کرد و با تلاش تیم‌های نجات به مسیر اصلی سفر خود بازگردانده شد. روایت همفری نشان می‌دهد که برخلاف تصور ما رویدادهای غیرمنتظره می‌تواند به‌راحتی بقای نهنگ‌ها را تهدید کند.